بررسی، تحلیل و ارزیابی ماهیت فکری دولت شیعی آل بویه (جایگاه اندیشه و ایدئولوژی شیعه دردولت)

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه معارف اسلامی، دانشگاه پیام نور، صندوق پستی 3697-19395تهرا ن، ایران

10.22034/skh.2023.13386.1302

چکیده

گسترش تشیع از ویژگی‌های قرن چهارم است، زیرا حکومت های شیعی مختلفی مانند؛ فاطمیان درمصر، حمدانیان درشام وجزیره، زیدیان دریمن و آل بویه درایران وعراق که ازمهمترین و قدرتمندترین آن ها بود، شکل گرفت.
شناخت مبانی و مولفه‌‌های ماهیت فکری و ایدئولوژی حاکم بردولت بویه، رابطه وتعامل آنان با عالمان شیعه و رابطه دولت با مذهب شیعه امامیه، اصلی‌ترین اهداف این پژوهش می باشند.
این پژوهش با توجه به ماهیت بنیادی موضوع و توصیفی- تحلیلی بودن آن، پس ازگرد آوری داده های مربوط، با تکیه بر شیوه مطالعه کتابخانه ای صورت گرفت.
نتیجه پژوهش این است که درنتیجه اقدامات بویهیان از زمان به قدرت رسیدن برایران وعراق، موجب رشد وگسترش تشیع درمناطق تحت نفوذ آنان شد. رابطه با عالمان امامی و واگذاری مسوولیت ها و اختیاراتی به آنان، فضای مناسب تری برای بزرگان شیعه پیش آورد که ضمن آماده سازی نیروهای دینی وعلمی، مرکزیت واحد مرجعیت و تالیف کتب اربعه این مذهب، فتوا و آموزش معارف دینی، رشد و بالندگی دیگر علوم متداول را هم به دنبال داشت و شیعیان امامیه دربرخی مناطق بدون تقیه، عقایدشان را آشکار می‌کردند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Study, Analysis, and Evaluation of the Intellectual Nature of the Shiʿi Buyid State (The Position of Shiʿi Thought and Ideology in the State)

نویسنده [English]

  • Hamid Valian
Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Payam Noor University, P.O. Box 3697-19395, Tehran, Iran
چکیده [English]

The expansion of Shiʿism is one of the notable features of the fourth century AH, as various Shiʿi states emerged, including the Fatimids in Egypt, the Hamdanids in Syria and the Jazira, the Zaydis in Yemen, and the Buyids in Iran and Iraq, the latter being among the most significant and powerful. This study aims to examine the foundations and components of the intellectual nature and ideology of the Buyid state, its interactions with Shiʿi scholars, and the relationship between the state and the Twelver Shiʿa school of thought. Given the fundamental nature of the subject and the descriptive–analytical approach, the research was conducted through library-based data collection. The findings indicate that the Buyids’ actions from the time they came to power in Iran and Iraq contributed to the growth and spread of Shiʿism in their territories. The relationship with Imami scholars and the delegation of responsibilities and authorities to them created a more suitable environment for Shiite elders, which, in addition to preparing religious and scientific forces, centralized the authority and authored the four books of this sect, issued fatwas, and taught religious teachings, led to the growth and development of other popular sciences and help the Twelver Shiʿis in certain regions could openly practice and express their beliefs without the need for precaution (taqiyya).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imamiyyah
  • intellectual nature
  • Shiite government
  • Al Boyeh
  • Baghdad
1- ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، 1379ش.
2- ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، دارالفکر بیروت، 1398ق.
3- ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، ناشر اساطیر،1396.
4- ابن بابویه، ابو جعفر محمد بن علی، الهدایه، قم، موسسه امام هادی(ع)، 1418ق.
 5- ابن تغری بردی، جمال الدین، النجوم الزاهره فی ملوک مصر والقاهره، المؤسسة المصریة العامة، قاهره، 1392ق.
6- ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، بیروت، درالکتب العمیه،1412ق.
7- اﺑﻦ ﺣﺠﺮ، اﺣﻤﺪ ﺑﻦعلی، تهذیب التهذیب، دارصادر، بیروت، ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻻعلمی، 1325ﻫ .
 8- ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی، 1364.
9- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ناشردارالفکر، بیروت، 1415ق.
10- ابن عماد حنبلی، ابوالفلاح عبدالحی بن احمد بن محمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، محقق و مصحح، محمود ارناووط، دارالفکر البنانی، بیروت، 1421ه ق.
11- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه والنهایه، بیروت، مکتبه المعارف، 1966م.
12- ابن مسکویه، احمد بن علی، تجارب الامم، تهران، سروش، 1369ش.
13- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408ق.
14- احمدیان شالچی، نسرین و همکاران، نجف کانون تشیع، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1388.
15- آشوری، داریوش، دانش نامه سیاسی، نشر مروارید، 1398.
16- آل یاسین، شیخ ‌محمد حسین، تاریخ حرم کاظمین، مشهد مقدس، کنگره جهانی حضرت امام رضا(ع)، 1371ش.
17- آملی، محمد بن حسن اولیاء الله، تاریخ رویان، تصحیح: منوچهر ستوده، تهران، اقبال،۱۳۸۳.
18- بارانی، محمد رضا و دهقانی، بررسی تطبیقی رواداری حاکمان آل بویه و سلجوقیان در امور سیاسی و  حکومتی، فصل نامه علمی - پژوهشی تاریخ اسلام، سال چهارم، شماره13، بهار 93.
19- -------------، بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه با فرقه های معتزله و اشاعره در عصر آل بویه در بغداد، پژوهشگاه حوزه ودانشگاه، 1392.
20- بروجردی، آقا حسین، جامع أحادیث الشیعة، انتشارات فرهنگ سبز، تهران‏،1386.
21- تشیع درعهد آل بویه، نشریه درس هایی از مکتب اسلام، شماره 4.
22- تنوخی، محسن بن علی، نشوارالمحاضره و اخبارالمذاکره، تحقیق عبودالشالجی، بیروت، بی نا،1349ق.                                                                                                                                        
23- توحیدی، ابوحیان، مثالب الوزیرین، دمشق مطبوعات المجمع العلماالعربی،1965م.
24- ثعالبی، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل، یتیمه الدهرفی محاسن اهل العصر، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید قاهره، بی نا، 1375ق.
25- جعفریان، رسول، تاریخ ایران اسلامی (ازطلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان)، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1378ش.
26- ------------، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1368ش.
27- جوالیقی، ابومنصورموهوب بن احمدبن محمد، المعرب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، تحقیق: خلیل عمران منصور، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
28- چلونگر، محمدعلی، هم گرایی و واگرایی دراندیشه سیاسی امامیه و حنابله در بغداد دوره آل بویه، شیعه شناسی، سال هفتم، تابستان 1388 شماره 26.
29- حسینی، تاج الدین محمد بن حمزه ابن زهره، غایه الاختصار، نجف، مطبعه الحیدریه،1963م.
30- خضری، سید احمد رضا، تاریخ تشیع، سمت، 1388.
31- ---------------، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران، سمت، 1378ش.
32- ---------------، دولتها، خاندانها وآثار علمی و فرهنگی شیعه، سمت، 1389.
33- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العربیة،۱۴۰۷ق.
34- الخلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة، بیروت، موسسة الاعلمی، 1407ق.
35- خوارزمی، محمد بن عباس، رسائل خوارزمی، بیروت، دارمکتبة الحیاة،1390ق.
36- ذبیح زاده، على‌نقى، مرجعیت و سیاست درعصرغیبت، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1387.
37- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیرو الاعلام، تحقیق عبدالسلام تدمری، بیروت دارالنشر،1407ق.
38- رازی قزوینی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، میرجلال‌الدین محدث ارموی، ویرایش و تحقیق محمدحسین درایتی، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی،1391ش.
39- زریاب خویی، عباس و همکاران، دائرة المعارف تشیع، بنیاد طاهر،1360.
40- زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر،١٣٨٢.
41- السیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفا، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، ناشر: الحوراء،1382.
42- شاکری، مریم و خضری، سید احمدرضا، مجالس و انجمن های علمی و فرهنگی دوران آل بویه، تاریخ اسلام درآینه پژوهش، تابستان1389، شماره26، ص124-99.
43- شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، تصحیح و تعلیقات ابراهیم عرب‌پور و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1392ش.
44- شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم، توضیح الملل، ترجمه سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران، اقبال، 1358ش.
45- شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، ناشر، مجمع فکر الاسلامی، نشر قم، 1414ق.
46- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، کنگره شیخ مفید ،1413ق.
47- شیروانی، علی، شرح مصطلحات فلسفی درایه الحکمه و نهایه الحکمه، ناشر، بوستان کتاب قم، 1399.
48- صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم قوام شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ناشر داراحیا التراث،1981م.
49- صدوق، ابی جعفر محمد ابن علی،کماالدین وتمام النعمه، قم انتشارات دارالکتب الاسلامی،1395ق.
50- -----------------، عیون اخبار الرضا(ع)، موسسه الاعلمی لامطبوعات،1404ق.
51- طبری، ابوجعفرمحمد بن جریر، تاریخ طبری(تاریخ الامم والملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، الترات العربی1378.
52- طوسی، محمد حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، قم مکتبة المحقق الطباطبائی،1420ق.
53- عزیززاده، قربان، یک سکه استثنایی از دوره دیالمه، مجله میراث فرهنگ، شماره 10و11، پاییز1373، ص78-79.
54- عمادزاده، حسن، تاریخ مفصل اسلام و ایران بعد از اسلام، تهران، انتشارات اسلام، 1374.
      55- غرابیه، ابراهیم و علی محمدی، علی، تحولات تاریخی، سیاسی و علمی مرجعیت دینی شیعه امامی، کتاب ماه دین ماه، خرداد و تیر1385، شماره 102و 103.
56- فرای، ریچارد، تاریخ ایران کمبریج (از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان)، ترجمه، حسن انوشه، امیرکبیر،1381.
57- ----------، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب نیا، سروش، 1358.
58- فقیهی، علی اصغر، آل بویه نخستین سلسله قدرتمند شیعه با نموداری اززندگی مردم آن عصر، انتشارات صبا، 1365.
59- ------------، تاریخ آل بویه، سمت، 1389.
60- قاضی معتزلی، عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق محمود محمد قاسم، بی جا، بی تا.
61- قمی، شیخ عباس، هدیة الاحباب، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
62- کاهن، کلود، آل بویه، ترجمه علی بحرانی پور، نشریه رشد آموزش تاریخ، سال 1383، شماره 15.
63- کبیر، مفیزالله، کتابخانه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی دوران آل بویه، کتابداری و اطلاع‌رسانی، جلد۳، شماره ۲، تابستان۱۳۸۰، ص ۱۱۵-۱۱۹.                                                         
 64- ---------، ماهیگران تاجدار، ترجمه مهدی افشار، نشر زرین، 1362.
65- کرمر، جوئل، احیای فرهنگی درعصرآل بویه، ترجمه سعید حنائی کاشانی، تهران، مرکز نشردانشگاهی، 1375ش.
66- کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ﻫ .
67- گردیزی، محمود بن الضحاک بن عبدالحی ابوسعید، زین الاخبار، تصحیح  وتعلیق، عبدالحی حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ،1374.
68- گلی زواره، غلامرضا، کوفه پایگاه شیعیان، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی،1373ش.
69- گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمه حسن چاوشیان، نشر نی، 1398.
      70- لاپیدوس، ایراماروین، تاریخ جوامع اسلامی، ترجمه ی محمود رمضانی، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی،1376.
71- مادلونگ، ویلفرد، مکتبها و فرقه های اسلامی درسده های میانه، ترجمه جواد قاسمی، بنیاد پژوهش های اسلامی، آستان قدس رضوی، 1387.
72- متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، امیرکبیر، 1388.
 
73- مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، دنیای کتاب، تهران،1362ش.
74- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،1360.
75- مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ترجمه سید محمد باقرحجتی،تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368ش.
76- مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، لیدن، 1906م.
77- مقریزی، تقی الدین، السلوک لمعرفه دول الملوک، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1968 م.
78- مکدروت، مارتین، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1384ش.
79- ملک مکان، حمید، تشیع درعراق درقرون نخستین، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1389ش.
80- موسوی خوانساری، میرزا محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، اسماعیلیان، 1392ق.
81- موسوی، سید حسن، زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد، بوستان کتاب، قم،1381.
82- میرخوند، محمد بن خاوند شاه بلخی، روضه الصفا فی سیره الانبیا والملوک، تهذیب عباس زریاب، تهران، اساطیر، 1373.
83- نامعلوم، مجمل التواریخ والقصص، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران، چاپخانه، خاور،1318.
84- نجاشی، احمد بن على‏، رجال النجاشی، قم‏، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین، 1365 ش.
85- نحوی، سید سیف الله، آل بویه حامیان فرهنگ تشیع، قم، سازمان تبلیغات اسلامی،1381.
86- همدانی، محمد بن عبدالملک، تکملة تاریخ الطبری، بیروت، مطبعة کاتولیکیة،1381ش.
87- یارشاطر، احسان، دانشنامه ایران و اسلام، تهران، بنگاه ترجمه نشرکتاب،1354ش.