مقایسه انتقادی الگوهای شکل‌گیری دودمان‌های محلی و اتابکی سلجوقی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی،دانشگاه شیراز، شیراز، ایران، derikvandyreza@gmail.com

2 استاد تاریخ ایران دانشگاه شیراز، شیراز ایران، foroozani_s_a@yahoo.com

چکیده

دیدگاه مرسوم درباره چرایی و چگونگی شکل‌گیری دودمان‌های محلی و اتابکی سلجوقی معتقد است که تداوم سنت تقسیم خاک ترکان در دوره سلجوقی، موجب شد که سلاطین این دودمان با واگذاری بخش‌هایی از قلمرو خویش به سران برجسته ترکمان، موجبات شکل‌گیری دودمان‌های محلی سلجوقی را فراهم نمایند. بر اساس این دیدگاه، استمرار سنت اتابکی – که در اساس از نهادهای اجتماعی ترکان بود - در دوره سلجوقی، موجب شد امرای نظامی که سرپرستی شاهزادگان خردسال ترک و اداره قلمروهای واگذار شده به آن‌ها را بر عهده داشتند، پس از تضعیف نهاد سلطنت، با سواستفاده از موقعیت خویش، دودمان‌های اتابکی را پایه‌گذاری کنند. نوشتار حاضر با نقد این دیدگاه، تلاش دارد الگوهای متفاوت شکل‌گیری دودمان‌های محلی و اتابکی سلجوقی را به روش تحلیل تاریخی تبیین نماید. یافته‌ها نشان می‌هد علیرغم اینکه سنت‌های سیاسی و اجتماعی ترکان به نحوی در شکل‌گیری همه دودمان محلی و اتابکی سلجوقی مؤثر بوده است، اما برخلاف تصور رایج، از میان چهار سلسله محلی سلجوقی – سلجوقیان کرمان، سلجوقیان شام، سلجوقیان روم و سلجوقیان عراق – تنها شکل‌گیری سلجوقیان کرمان با الگوی رایج تطابق دارد. همچنین در بین چهار دودمان اتابکی – زنگیان موصل و شام، ایلدگزیان آذربایجان و اران، سلغریان فارس و اتابکان یزد – نیز، صرفاً اتابکان آذربایجان بر اساس دیدگاه رایج، پایه‌گذاری شده است. شش دودمان محلی و اتابکی دیگر، بنا به دلایل مذهبی، اقتصادی، نظامی، منازعات قدرت، پاسداری از مرزها، بحران‌های جانشینی یا ترکیبی از این عوامل و بر اساس الگویی کاملاً متفاوت شکل گرفتند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Critical comparison of patterns of formation of local and Atabek Seljuk dynasties

نویسندگان [English]

  • reza derikvandy 1
  • seyed abolqasem foroozani 2
1 - PhD Candidate of History, Department of History, Shiraz University, Shiraz, Iran. Email: derikvandyreza@gmail.com
2 Professor, History Department, Shiraz University, Shiraz, Iran. Email: foroozani_s_a@yahoo.com
چکیده [English]

The common view about formation and establishment of local and Atabek government in Seljuk territory refer to maintenance of a Turk tradition which is dividing lands. This tradition continued during Seljuk period and some parts of Seljuk territory handed over parts to prominent Turkmen leaders. This practice gave rise to establishment of local power. According to this view, the continuation of the Atabek institution, which was social in essence, caused the military rulers who were in charge of the young Turkish princes as well as administration of those lands to establish Atabek dynasties after weakening of the Great Seljuk. This paper intends to study the pattern of formation of local and Atabek dynasties by historical analysis. The findings show that despite the fact that the political and social traditions of the Turks were somehow effective in the formation of all local and Atabek dynasties, but contrary to popular belief, among the four local powers - Kerman Seljuk Sultanate, Shaam Seljuk, Rum Sultanate and Iraqi Seljuks - only Kerman Seljuk Sultanate conforms to the common pattern. Also, among the four Atabek dynasties - Zangian of Mosul and Shaam, Eldiguz of Azerbaijan and Iran, Salghurids of Fars and Yazd Atabek - only Eldiguz was formed to a large extent according to the mentioned pattern. The other six local and Atabek dynasties, each based on religious, economic, military, power struggles, border guards, succession crises, or a combination of these factors, were formed on a completely different pattern.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shaam Seljuk
  • Great Seljuk
  • Eldiguz
  • Iraqi Seljuk
  • Salghurids

This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by/4.0

مراجع

آقسرائی، محمد بن محمود (1362). تاریخ سلاجقه یا مسامره­الاخبار و مسایره­الاخیار، به اهتمام و تصحیح عثمان توران، چ 2، تهران: اساطیر.
ابن­اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن (1320). تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، به همت محمد رمضانی، تهران: گلاله خاور.
ابن­ابراهیم، محمد (1343). سلجوقیان و غز در کرمان، تصحیح محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: کتابفروشی طهوری
ابن­ازرق­الفاروقی، احمدبن یوسف (1379 ق). تاریخ ­الفارقی.  قاهره: بی­نا.
ابن­الاثیر، عزالدین ابی­الحسن علی (1386ق). الکامل فی­التاریخ، بیروت: دار صاد.
____________________ (1371). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: مؤسسه مطبوعات علمی.
___________________ (1382 ق). التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه بالموصل، تحقیق عبدالقادر احمد طیلمات، قاهره: دارالکتب­الحدیثه.
ابن­خلدون، محمد بن عبدالرحمن (1366). العبر. ترجمه محمدپرویز گنابادی، تهران: علمی فرهنگی.
ابن­العدیم، ابوالقاسم (1998 م). بُغیه­الطلب فی تاریخ­ حلب، تحقیق سهیل ذکار، دمشق: دارالکتاب­العربی.
ابن­واصل، جمال­الدین محمد بن سالم (1383). مفرج­الکروب فی اخبار بنی ایوب (تاریخ ایوبیان)، تصحیح جمال­الدین الشیال، ترجمه پرویز اتابکی، تهران: علمی فرهنگی.
ابی­الفداء، عمادالدین اسماعیل بن علی بن مؤید (1119 ق). المختصر فی اخبار البشر، تحقیق محمد زینهم محمد عزب، یحیی سید حسین و حسین مونس، قاهره: دارالمعارف.
____________ (1346). تاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه، تهران: کتابفروشی خیام.
بارتولد، و. و (1376). تاریخ ترک­های آسیای میانه، ترجمه به زبان فرانسوی بانوم دونسکیس، ترجمه به فارسی غفار حسینی، تهران: توس.
باسورث، ادموند کلیفورد و دیگران (1390). سلجوقیان، چ 2، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی
باسورث، ادموند کلیفورد (1356). تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، ج 2، تهران: امیرکبیر.
_______________ (1380). «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (390- 614 هجری/ 1000- 1217 میلادی)»، تاریخ ایران کمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی ایلخانان، گردآورنده جی. آ. بویل،  ترجمه حسن انوشه، ج 5، چ 4، تهران: امیرکبیر.
بنداری­الاصفهانی، عمادالدین محمد بن محمد بن حامد (1400 ق). تاریخ لدوله آل ­سلجوق، تحقیق لجنه احیا­التراث­العربی فی­دارالآفاق­الجدیده، الطبعه­الثالث، بیروت: دارالآفاق­الجدیده.
بیهقی، ابوالفضل (1358). تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، به کوشش عبدالحسین احسانی، تهران: ایرانمهر.
تاریخ آل­سلجوق در آناطولی (1377). مقدمه، تصحیح و تعلیقات نادره جلالی، تهران: آیینه میراث مکتوب.
توران، عثمان (1383). آناطولی در دوران سلجوقی و بیگ­ها، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمه تیمور قادری، ج 1، تهران: شرکت چاپ و نشر بین­الملل.
_______ (1395). تاریخ سلجوقیان و تمدن ترک- اسلام، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی، تبریز: اختر
جعفری، جعفر بن محمد بن حسن (1343). تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، چ 2، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
حاجی­خلیفه، مصطفی بن عبدالله چلبی (1376). تقویم­التواریخ، ترجمه میرهاشم محدث، تهران: احیاء کتاب.
حسینی، علی بن ناصر بن علی (1993 م). اخبارالدوله ­السلجوقیه، اعتنی بتصحیحه محمد اقبال، بیروت: دارالآفاق­الجدیده.
خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین الحسینی (1333). حبیب­السیر فی اخبار افراد بشر، با مقدمه جلال­الدین همائی، زیر نظر محمود دبیرسیاقی، چ 2، تهران: کتابفروشی خیام.
خسروی، علی (1396). اران در عصر سلجوقیان. پایان­نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما جواد عباسی، دانشگاه فردوسی مشهد.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1333). راحه­الصدور و آیه­السرور، به سعی و تصحیح محمد اقبال، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
زرکوب شیرازی، ابوالعباس (1350). شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جودی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ساجدی، عبدالله و خسروبیگی، هوشنگ (1398). مشروعیت در حکومت­های ترک­تبار (غزنویان تا خوارزمشاهیان)، تهران: ندای تاریخ.
سومر، فاروق (1390). تاریخ غزها (ترکمن­ها) تاریخ، تشکیلات طایفه­ای و حماسه­ها، ترجمه وهاب ولی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شبانکاره­ای، محمد بن علی بن محمد (1363). مجمع­الانساب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
طقوش، محمدسهیل (1396). تاریخ سلجوقیان در سرزمین شام، ترجمه لیلا مودت، با همکاری شکرالله خاکرند و جواد موسوی دالینی، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
غفاری قزوینی، قاضی احمد (1343). تاریخ جهان­آرا، با مقابله علامه قزوینی، تهران: کتابفروشی حافظ.
غفاری کاشانی، احمد بن محمد (1404 ق). تاریخ نگارستان، تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، تهران: کتابفروشی حافظ.
فروزانی، سید ابوالقاسم (1393). سلجوقیان از آغاز تا فرجام، تهران: سمت.
___________ (1389). قراخانیان بنیانگذاران نخستین سلسله ترک مسلمان در فرارود، تهران: سمت.
کاتب یزدی، احمد بن حسین بن علی (2537). تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، چ دوم، تهران: امیرکبیر.
کرمانی، افضل­الدین ابوحامد (1326). تاریخ افضل یا بدایع­الازمان فی وقایع­ کرمان، فرآورده مهدی بیانی، تهران: دانشگاه تهران.
__________ (1311). عقدالعلی للموقف­الاعلی، تصحیح علیمحمد عامری نائینی، مقدمه محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: روزبهان.
___________ (1331). المضاف الی­البدایع­الازمان فی وقایع الکرمان، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران: بی­نا.
کلوزنر، کارلا (1363). دیوانسالاری در عهد سلجوقی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات امیرکبیر.
گروسه، رنه (1353). امپراتوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لمبتون، آن. ک. س (1372). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نی.
مستوفی­بافقی، محمدمفید (1385). جامع مفیدی، تصحیح ایرج افشار، تهران: انتشارات اساطیر.
منشی­کرمانی، ناصرالدین (1364). نسائم­الاسحار من لطائم­الاخبار در تاریخ وزرا، به تصحیح و مقدمه و تعلیق میر جلال­الدین حسینی ارموی، تهران: انتشارات اطلاعات.
محمدی­قناتغستانی، مهدی (1392). (تابستان 1393). «بررسی نسبت تعداد حکومت­های شام با میزان پیروزی مسلمانان در جنگ‌های صلیبی از سال 490 ق تا 569 ق»، تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، سال یازدهم، شماره اول، پیاپی سی و ششم، ص 94- 73.
میرخواند،  محمد بن خاوندشاه بن محمود (1385). روضه­الصفا فی سیره­الانبیاء والملوک و الخلفا، تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر، چ دوم، تهران: اساطیر.
نطنزی، معین­الدین (1383). منتخب­التواریخ، به اهتمام پروین استخری، تهران: اساطیر.
نیشابوری، ظهیرالدین (1332). سلجوقنامه به همراه ذیل سلجوقنامه، تهران: گلاله خاور.
وصاف شیرازی، شهاب­الدین عبدالله (1338). تجزیه­الامصار و تزجیه­الاعصار (تاریخ وصاف)، به اهتمام محمدمهدی اصفهانی، تهران: کتابخانه ابن­سینا.
هولت، پی. ام (1378). تاریخ اسلام (پژوهش دانشگاه کیمبریج)، ترجمه احمد آرام، چ 2، تهران: امیرکبیر.
هیلبراند، کارول (1395). نظام­الملک وزیری تک­رو، چاپ شده در کتاب سلجوقیان، از ادموند هرتسیک و سارا استوارت، ترجمه کتظم فیروززمند، ص 54- 39، تهران: نشر مرکز.
همدانی، رشیدالدین فضل­الله (1386). جامع­التواریخ (تاریخ آل­سلجوق)، تصحیح محمد روشن، تهران: مرکز پژوهش­های میراث مکتوب.
یزدی، شهاب­الدین حسن (1399). جامع­التواریخ حسنی (بخش تاریخ سلجوقیان)، مقدمه، تحقیق و تصحیح بُلنت اوزقوزو گودنلی، تهران: ترجمه و نشر آثار هنری متن.
یوسفی­فر، شهرام (1386). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی ایران در دوره سلجوقیان، تهران: انتشارات پیام­نور.
 
Bezzer, G. O. (2000). Ildeniz Semseddin ildenizliler hanedaninin kurukusu ve ilk hukumdari (1148- 1175), Turkiye Diyanet Vakfi, islam ansiklopedisi, chilt 22: Ankara.
Peacock, A. C. S. (2015). The great Seljuk empire, Edinburgh, University press.
  Yazar, N (2011). Kirman meliki kavurd beyin buyuk selcuklutahtini ele gecirme tesebbusleri, hititi universitesi ilahiyat facultesi, c. 10, sayi: 19pp. 221- 237.
 
نشریه سخن تاریخ
دوره 15، شماره 33 - شماره پیاپی 33
دوره و شماره: دوره 15، شماره 33،بهار 1400
فروردین 1400
صفحه 85-111

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار