نام، کنیه و القاب حضرت حمزه در لغت و تاریخ

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.قم ،ایران

چکیده

حضرت حمزه، عموی بزرگوار رسول خدا(ص) از جایگاه برجسته­ای در تاریخ اسلام برخوردار است. وی ویژگی­های شخصیتی ممتازی داشت که سبب شده بود حتی پیش از اسلام به برخی از این ویژگی‌ها شهرت یابد. آنچه مهم است آن که نام­ و القاب ایشان با ویژگی‌های شخصیتی آن بزرگوار منطبق بوده و پس از اسلام آوردن وی نیز در رفتار و اقدامات‌شان تبلور یافته است. نام «حمزه» و لقب­های «اسد الله»، «اسد رسول الله» و «سید الشهدا» از مواردی است که بر محور شخصیت ایشان یعنی شهامت، شجاعت، دلیری و دلاوری دلالت می­کند و علاوه بر شهرت ایشان به ویژگی­های یاد شده، در عمل نیز به اثبات ­رسیده­است. البته برای ایشان القاب و عناوین بسیاری نقل کرده­اند اما موضوع این نوشته، پاسخ به این پرسش خواهد بود که مفهوم نام ایشان و خاستگاه لقب­های اسدالله، اسد رسول الله و سید­الشهدا برای حضرت حمزه چیست و این القاب بر چه اساسی به وی اختصاص یافته­اند؟ در این نوشته، با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش کتابخانه­ای، پس از بررسی لغوی و تاریخی، روشن خواهد شد که نام و القاب یاد شده، برگرفته از ویژگی شجاعت و بروز آن در مقاطع مختلف بر ایشان اطلاق شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Name, nickname and titles of Hazrat Hamza in words and history

نویسنده [English]

  • Qasem Khanjani
Assistant professor in Research Institute of Hawza and University.
چکیده [English]

Hazrat Hamza, the great uncle of the Prophet (PBUH) has a prominent place in the history of Islam. He had outstanding personality traits that made him famous even before Islam. What is important is that his name and titles are corresponded to the personality traits of that noble and are crystallized in his behavior and actions after his conversion to Islam. The name "Hamza" and the titles of "Asadullah", "Asad Rasoolellah" and "Sayyid al-Shuhada" are among the items that refer to the axis of his personality, ie courage, bravery, gallantry and valiance, and in addition to his fame, These features have been proven in practice. Of course, many titles have been quoted for him but the subject of this article will be the answer to the question of what is the meaning of his name and the origin of the titles of Asadullah, Asad Rasoolellah and Sayyid al-Shuhada for Hazrat Hamza and on what basis are these titles assigned to him? In this article, by descriptive-analytical method and by library method, after lexical and historical study, it will become clear that the mentioned names and titles which derived from the characteristic of courage and its occurrence in different periods has been applied to him.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hamza
  • Asadullah
  • Asad Rasoolellah and Sayyid al-Shuhada
ابن ابى الحدید، عبدالحمید بن محمد (م. 656)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، مکتبة آیة العظمى المرعشى النجفى،بى تا.
ابن اثیر، علی بن محمد (م 630)، اسدالغابه، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ،ابن براج، المهذب، ج 1، ص 281؛
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (م 597) ، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک ، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ، دار الکتب العلمیه ، 1412.
ابن حجرعسقلانى، احمد بن على (م. 852)، الاصابة فى تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و على محمد معوّض، بیروت، دارالکتب العلمیه، چ 1، 1415.
ابن حزم، علی بن احمد (م 456)، جمهرة انساب العرب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1403.
ابن حمدون، محمد بن حسن (م562)، التذکره الحمدونیه، تحقیق احسان عباس و بکر عباس، چاپ اول، بیروت، دار صادر، 1996.
ابن دُرَید، ابو بکر محمد بن حسن (م 321)، الاشتقاق، تحقیق عبد السلام محمد هارون، القاهره، مکتبة الخانجى.
ابن سعد، محمد (م230)، الطبقات الکبرى ، تصحیح عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410 .
ابن شهر آشوب، محمد بن على(م 588)، مناقب آل أبى طالب، تحقیق یوسف البقاعى، بیروت، دار الاضواء
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (م. 463)، الاستیعاب فى معرفة الاصحاب، تحقیق على محمد البجاوى، بیروت، دارالجیل، چ 1، 1412.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (م. 463)، التمهید، تحقیق مصطفى بن أحمد العلوی و محمد عبد الکبیر البکری، مغرب، وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامیة.
ابن عساکر، على بن حسن (م. 571)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق على شیرى، بیروت، دار الفکر، 1417) .
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (م 276)، المعارف، تحقیق ثروت عکاشة، قاهره، دارالمعارف.
ابن قولویه، جعفر بن محمد (م367)، کامل الزیارات، تحقیق جواد القیومی، لجنة التحقیق، چاپ اول، قم، مؤسسة النشر الإسلامی،  1417.
ابن منظور، محمد بن مکرم (م 711)، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1408.
ابن هشام حمیرى، عبد الملک بن هشام (م218)، سیرة ابن هشام، تحقیق عده‏اى از دانشمندان، بیروت، دار احیاء التراث العربى.
ابو نعیم، احمد بن عبدالله (م 430)، معرفة الصحابة، تحقیق عادل بن یوسف العزازی، ریاض، دارالوطن للنشر، 1419 .
ازهری، ابومنصور، محمد بن احمد (م 370)، تهذیب اللغه، با اشراف محمد عوض مرعب، تعلیق عمر سلامی و عبدالکریم حامد، بیروت، دار احیاء التراث العربى.
اسکافى، ابوجعفر محمد بن عبدالله (م 220)، المعیار والموازنة، تحقیق محمد باقر محمودى، 1402.
امین عاملى، سید محسن بن عبدالکریم (م. 1371)، اعیان الشیعة، تحقیق حسن الامین ، بیروت، دار التعارف، 1403.
بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدى ( عربى - فارسی )، ترجمه المنجد الأبجدى، ترجمه رضا مهیار، چاپ دوم، بی جا، انتشارات اسلامى.
 بلاذری، احمدبن یحیی (م 279)، أنساب الاشراف، تحقیق سهیل زکّار، بیروت، دارالفکر، 1417 ،
ثعلبی، ابواسحاق احمد (م 427)، الکشف و البیان (تفسیر ثعلبی)، تحقیق ابی محمد بن عاشور و نظیر الساعدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی،1422.
جاحظ ، عمرو بن بحر (م 255)، العثمانیه ، تحقیق عبدالسلام محمد هارون ، مصر ، دار الکتاب العربی .  جصاص، احمد بن علی  (م 385)، احکام القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ،
جوهری، اسماعیل بن حماد (م 393)، الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور عطاء، قاهره، افست بیروت، دار العلم للملایین،  1407.
حاکم، محمد بن عبد الله (م 405)، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق یوسف المرعشلی، بیروت، دار المعرفة، 1406.
حلبى، على بن برهان الدین (م 1044)، السیرة الحلبیه، بیروت دار المعرفه، 1400
خطیب بغدادى، احمد بن على (م. 463)، تاریخ بغداد او مدینة السلام، تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417.
خلیل بن احمد  فراهیدی (م 175)، العین، ترتیب و تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت، دارالکتب العلمیه، الطبعه الاولی، 1424.
خوئی ، سید ابوالقاسم (م 1413)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، تحقیق لجنه التحقیق، بی جا ، 1413.
دهخدا، على اکبر، امثال و حکم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1376.
دهخدا، على اکبر، لغت نامه، دوره جدید، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1372 ش.
دهگان، بهمن، فرهنگ جامع ضرب المثل­های فارسی، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1383.
ذهبی، محمد بن احمد (م 748)، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارنوؤط و حسین الاسد، مؤسسة الرساله، 1413 ،
ذهبى، محمد بن احمد (م 748)، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت، دارالکتاب العربى، 1410.
زبیدی، محمد بن محمد مرتضی (م 1205)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1409.
زیلعی، جمال الدین (م 762)، نصب الرایه، تحقیق ایمن صالح شعبانی، قاهره، دار الحدیث، 1415 .
سخاوی، محمد بن عبد الرحمن (م 902)، التحفة اللطیفه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414 .
سیوطی، جلال الدین (م 911)، الجامع الصغیر، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بی تا.
صدوق، محمد بن بابویه (م. 381)، الامالى، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثة، چاپ اول، قم، مرکز الطباعة والنشر فی مؤسسة البعثة، 1417 .
صدوق، محمد بن بابویه، (م. 381 )، الخصال، تحقیق على اکبر غفارى، قم، جماعة المدرسین فى الحوزه العلمیه.
صدوق، محمد بن بابویه، (م. 381 )، ثواب الاعمال، تحقیق سید محمد مهدی سید حسن الخرسان، قم، منشورات الرضی ، 1368.
طبرانی، سلیمان بن احمد (م 360)، المعجم الاوسط، تحقیق ابراهیم الحسینی، دار الحرمین، 1415.
طبرى، محب الدین احمد بن عبدالله (م. 694)، ذخائرالعقبى فى مناقب ذوى القربى، قاهره، مکتبة القدسى، 1356.
طبری، محمد بن جریر (م 310)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربی. 
عاملى، جعفر مرتضى، الصحیح من سیرة النبى الأعظم(ص)، بیروت، دار الهادى و دار السیره، 1415 ;
عبد الرزاق صنعانی، ابن همام (م 211)، تفسیر، تحقیق مصطفی مسلم محمد، ریاض، مکتبة الرشد.
فیروز آبادی، محمد بن یعقوب (م817)، القاموس المحیط، بیروت داراحیاء التراث العربی، 1412.
قاضى نعمان، نعمان بن محمد(م 363)، شرح الأخبار فى فضائل الأئمة الأطهار (ع)، تحقیق سید محمد حسینى جلالى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى.
کلینی، محمد بن یعقوب (م 329) الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1363ش.
مازندرانی، محمد صالح (م1081)، شرح اصول الکافی، تحقیق و تعلیقات میرزا أبو الحسن شعرانی، چاپ اول،  بیروت، دار إحیاء التراث العربی للطباعة والنشر والتوزیع، 1421.
متقی هندی (م 975)، کنزالعمال، تحقیق بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، مؤسسة الرسالة.
مطهری، مرتضی (م1358)، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1390.
مفید، محمد بن محمد (م 413)، الإرشاد، تحقیق مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، قم، المؤتمر العالمى لألفیة الشیخ المفید، 1413.
مفید، محمد بن محمد (م 413)، المزار، تحقیق سید محمد باقر ابطحی، چاپ دوم، قم، المؤتمر العالمى لألفیة الشیخ المفید، 1413.
مفید، محمد بن محمد (م 413)، مسارالشیعه، تحقیق مهدى نجف، چاپ اول، قم، المؤتمر العالمى لألفیة الشیخ المفید، 1413.
مقاتل بن سلیمان (م 150)، تفسیر، تحقیق احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424.
مقریزی ، احمد بن علی (م 845) ، امتاع الاسماع بما للنبی (ص) من الاحوال و الاموال و الحفده و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید نمیسی ، بیروت ، دار الکتب العلمیه ، 1420.
نووی، محی الدین بن شرف (م 676)، المجموع فی شرح المهذب، بیروت، دار الفکر.
واقدی، محمد بن عمر (م 207)، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1409.
هاشمی خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تصحیح وتهذیب إبراهیم المیانجی، تهران، الطبعة الرابعة، بنیاد فرهنگ امام المهدی (عج)، 1360.
هیتمی، علی بن ابی بکر (م 807)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت دار الکتب العلمیه، 1408.