تحلیل مضامین و محتوای کتیبه‌های مسجد جامع قم براساس نظام معارف قرآنی و اسلامی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه نقاشی، دانشکده‌ی هنر، دانشگاه شاهد، تهران ، ایران.

2 دانشجوی دکتری تخصصی، رشته‌ی تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه شاهد، تهران.

3 دانشجوی کارشناسی ارشد رشته‌ی هنر اسلامی، گرایش کتابت و نگارگری، دانشکده‌ی هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

10.22034/skh.2022.9367.1160

چکیده

مسجد جامع قم یکی از بناهای اسلامی و مقدس است که تزئینات، کتیبه‌های بنا و محتوا و مضامین آن اهمیت خاصی دارد. برخی از کتیبه‎های این بنا در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار (1797 تا 1834 م.) ساخته و تاریخ‎‌های 1248 ، 1365 و 1381 هجری قمری روی کتیبه‌های بخش‌های مختلف بنا نوشته شده است. هدف پژوهش حاضر تحلیل مضامین، محتوا و نظام معارف قرآنی موجود در این کتیبه‌ها است. سؤالات پژوهش عبارتند از: 1- کتیبه‌های مسجد جامع قم چه مضامین و محتواهایی دارند؟ 2- محتوای کتیبه‌های مسجد جامع قم دربردارنده کدام دسته از نظام معارف قرآنی است؟ این پژوهش به روش توصیفی_ تحلیلی بوده و داده‌ها با منابع کتابخانه‌ای و میدانی جمع‌آوری شده است. همچنین با استناد به تفاسیر موضوعی و شیوه‌های تقسیم نظام معارف قرآن کارکرد محتوای کتیبه‌ها تحلیل و دسته­بندی شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، محتوای کتیبه‌ها آیاتی از سوره‌های مبارکه جمعه، ملک، منافقون، ذاریات، توبه، صافات، یوسف و آیة‌الکرسی دارد و کارکرد موضوعی و نظام معارف آنها شامل خداشناسی، قرآن‌شناسی، جهان‌شناسی، راه‌شناسی، برنامه‌های عبادی و اخلاق (انسان‌سازی) است.  

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Analysis of the themes and contents of Qom Jame' Mosque's Epigraphs based on Quranic and Islamic Studies system

نویسندگان [English]

  • Seyed Reza Hosseini 1
  • Sahar Zekavat 2
  • Abbas Afsharifar 3
1 Assistant Professor, Faculty of Art, Shahed University, Tehran, Iran.
2 PhD candidate of Comparative and analytical history of Islamic art, Faculty of Art, Shahed University, Tehran, Iran.
3 M.A, Student of Islamic Art; Area of study: Calligraphy and Paintings, Faculty of Art, Shahed University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Qom Jame' Mosque is one of the most important Islamic buildings. Its decorations, epigraphs, theme and content are of great importance. The purpose of the present study is to analyze the themes, content and system of Quranic studies in these epigraphs. The research questions are: 1) what are the contents and themes of Qom Jame' Mosque's epigraphs? 2) What kind of Quranic studies system are contained in Qom Jame' Mosque's epigraphs? This study was carried out by descriptive-analytic method and data were collected through library and field resources. Also, by referring to "thematic epigraphs and methods of dividing the Qur'anic studies system", analyze and categorize the content of 14 epigraphs as a statistical society. Also, by referring to "thematic epigraphs and methods of dividing Qur'anic studies system", the content function of 14 epigraphs as a statistical population have been analyzed and categorized. The results of the research show that the contents of the epigraphs include the verses of the Congregation Day (Al-Jumua Surah ) , The Kingdom (Al-Mulk Surah ), The Hypocrites ( Al-Munafiqun Surah), The Scatterers (Adh-Dhariyat Suarh), Repentance (At-Tawba Surah), The Rangers (As-Saaffat Surah), Joseph (Yusuf Surah) and The Heifer 255 verse (Al-Baqara - Āyat al-Kursī).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qom Jame' Mosque
  • Islamic Architecture
  • Epigraphy
  • Religious Buildings
  • Quranic Studies

Creative Commons License

This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by/4.0

مراجع

قرآن کریم
آقابابایی، رضا، قریشی، سید حسن، 1384، تاریخ مسجد جامع قم، چاپ اول، قم، زائر، آستانه‌ی مقدسه‌ی قم.
حسین‌جمال، فاطمه، محمدولی، علیرضا، 1393، «از سلاجقه تا قاجاریه (تطبیق کیفیات فضایی مسجد جامع قم و جامع ساوه)»، اولین کنفرانس ملی توسعه‌ی پایدار در علوم و جغرافیا و برنامه‌ریزی، معماری و شهرسازی، 8- 1.
رضایی، فاطمه، طبیبیان، سید حسام‌الدین، 1397، «بررسی مؤلفه‌های تأثیرگذار در تزئینات داخلی مساجد سنتی ایرانی با نگرش به ارتقای حس مکان (نمونه‌ی موردی: مسجد سجاد تهران)»، ششمین کنفرانس ملی توسعه‌ی پایدار در علوم جغرافیا و برنامه‌ریزی، معماری و شهرسازی، 1-19.
صدوق، محمد بن علی، ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال، 1382، قم، رضی.
صدوق، محمد بن علی، ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال، 1406، قم، رضی. 
طباطبایی، محمدحسین، 1374، ترجمه‌ی تفسیر المیزان، جلد 15، قم: جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، محمدحسین، 1374، ترجمه‌ی تفسیر المیزان، جلد 19، قم: جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن، 1338، مجمع‌البیان فی تفسیر‌القرآن، جلد 10، بیروت، دارالمعرفه.
طبرسی، فضل بن حسن، 1372، مجمع‌البیان فی تفسیر‌القرآن، جلد 10، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
طبرسی، فضل بن حسن، 1988، مجمع‌البیان فی تفسیر‌القرآن، جلد 10، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفه.
فیض قمی، عباس، 1349، گنجینه‌ی آثار قم، جلد دوم، چاپ اول، مطبعه مهر استوار.
کوچک‌زاده، محمدرضا، 1380، تاریخچه‌ی قم و مساجد تاریخی آن، چاپ اول، قم: انشراح.
 گدار، آندره، 1377، هنر ایران، ترجمه‌ی: بهروز حبیبی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، 1392، بحارالانوار، جلد 86، چاپ پنجم، اسلامیه. 
محمدقاسمی، علی، 1384، «تفاسیر موضوعی و شیوه‌های تقسیم معارف قرآن»، ماهنامه‌ی معرفت، سال 14، شماره‌ی 96، 34- 28.
میرممتاز، سید محمدمهدی، میرممتاز، اکرم‌السادات، کیخائی، رقیه، 1391، «تجلی معنا در هنر خطاطی و کتیبه‌نویسی شهرهای اسلامی (بررسی نحوه‌ی انعکاس آیات قرآن در کتیبه‌های مساجد در معماری شهر اسلامی)»، دومین همایش شهر اسلامی، 19- 1.
نوری،­ میرزا حسین،1408، مستدرک‌الوسائل و مستنبط‌المسائل، جلد 4، قم، مؤسسه‌ی آل بیت.
نشریه سخن تاریخ
دوره 17، شماره 41 - شماره پیاپی 41
دوره 17، شماره 41، بهار 1402
فروردین 1402
صفحه 100-122

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار