منازعات میان نهاد امارت و وزارت در دوره سلجوقی و خوارزمشاهی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه تاریخ ، واحد یادگار امام خمینی (ره)شهرری ،.دانشگاه آزاد اسلامی ،تهران ،ایران

2 دانشیار گروه تاریخ ، دانشکده علوم انسانی ،واحد تهران مرکزی ،دانشگاه آزاد اسلامی ،تهران،ایران

10.22034/skh.2023.16504.1436

چکیده

این پژوهش درصدد است به تحلیل منازعات نهاد امارت(اهل شمشیر) و وزارت(اهل قلم) در دوره‌ سلجوقی و خوارزمشاهی با تاکید بر مهم ترین پیامدهای آن بپردازد. بر این اساس، نتایج پژوهش مبتنی بر روش تاریخی حاکی از آن است که نهاد وزارت از ارکان اصلی حکومت و نهاد امارت تأمین کننده‌ نیروی نظامی در این دوران به‌شمار می‌رفتند. چنانچه تشکیل ارتش ثابت در دوره‌ سلجوقی، به‌کارگیری نظام اقطاع‌داری و تقویت پایه‌های اقتصادی امیران، سبب تبدیل شدن اهل شمشیر به اشراف نظامی شد. کاهش اراضی تحت تسلط سلطان، تکیه‌ به نیروی نظامی امیران و تغییر نقش امیران اتابک از نقش اجتماعی به سیاسی سبب قدرت‌گیری هر چه بیشتر امیران و افزایش تمایلات گریز از مرکز آنان شد. در دوره‌ خوارزمشاهی نیز با ادامه‌ به کارگیری نظام اقطاع‌داری و اتابکی، قدرت امیران حفظ شد.دیگر یافته‌های پژوهش نشان می دهد: در دوره ضعف حکام خوارزمشاهی و سلجوقی، امرا با استفاده از ضعف حکومت مرکزی و دیوانسالاری، بر تمایلات گریز از مرکز خود افزوده و در نتیجه با تشکیل حکومت‌ها و دودمان‌های مستقل در تجزیه حکومت مؤثر واقع شدند.
واژگان کلیدی: سلجوقیان، خوارزمشاهیان، منازعات، نهاد امارت، نهاد وزارت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

conflicts between the Emirate and the Ministry in the Seljuk and Khwarazmshahi eras

نویسندگان [English]

  • fatemeh najafi 1
  • mahboubeh sharafi 2
1 PhD Student, Department of History,Yadegar -e-Imam Khomeini(RAH)Shahre Rey Branch, Islamic Azad University,Tehran,Iran
2 Associate Professor, Department of History, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

This research aims to do a comparative study of the conflicts between the Emirate (Shamshir) and the Ministry (Qalam) in the Seljuq and Khwarazmshahi eras. Based on this, the results of the research indicate that the institution of the ministry was one of the main pillars of the government and the institution of the emirate was considered as the provider of military force in this era. If the formation of a permanent army in the Seljuq period, the use of the feudal system and the strengthening of the economic foundations of the emirs, caused the people of Shamshir to become military aristocracy. The reduction of lands under the control of the sultan, reliance on the military force of the emirs and the change of the role of the emirs of Atabek from a social to a political role caused the emirs to gain more and more power and increase their centrifugal tendencies. During the Khwarazmshahi period, the power of the amirs was preserved by continuing to use the feudal system. During the period of weakness of the Khwarazmshahi and Seljuq rulers, the nobles increased their centrifugal tendencies by using the weakness of the central government and the bureaucracy, and as a result, they became effective in disintegrating the government by forming independent governments and dynasties. The research method is descriptive-analytical and historical and library sources have been used to collect information.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Seljuq
  • Khwarazmshahi
  • conflicts
  • Emirate institution
  • Ministry institution
  1. ابن اثیر، عزالدین علی(1368)، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، ج 26، تهران: علمی.
  2. اقبال آشتیانی، عباس(1338)، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، به کوشش محمد تقی دانش پژوه و یحیی ذکاء، تهران: دانشگاه تهران.
  3. ـــــــــــــ،(1346)، تاریخ مفصل ایران(از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه)، به کوشش محمد دبیر سیاقی، بی جا: انتشارات کتابخانه خیام.
  4. ـــــــــــ،(1389)، تاریخ مغول، تهران: موسسه انتشارات نگاه.
  5. بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ (1366)، ترکستان نامه، ترجمه کریم کشاورز، ج 1 و 2، تهران: آگاه.
  6. بغدادی، بهاءالدین محمد بن مؤید،(1385)، التوسل الی الترسل، مقدمه و تصحیح احمد بهمنیار، تهران: اساطیر.
  7. بنداری اصفهانی(1356)، تاریخ سلسه سلجوقی( زبده النصره و نخبه العصره)، ترجمه محمد حسین جلیلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
  8. پطروشفسکی، ایلیا پائولوویچ (1357)، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمه کریم کشاورز، ج2، تهران: نیل.
  9. جوینی، عطاملک(1375)، تاریخ جهانگشا، به کوشش محمد بن عبدالوهاب قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
  10. حسن­زاده، اسماعیل(1383)، تاریخ ایران در عهد خوارزمشاهیان سه دهه­ی واپسین، تهران: پارسه.
  11. خسروبیگی، هوشنگ(1386)،«جغرافیای تاریخی خوارزم»، پژوهش­های تاریخی دانشگاه سیستان و بلوچستان.
  12. ـــــــــــــــــــ، (1391)، سازمان اداری خوارزمشاهیان، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  13. ـــــــــــــــــــ،(1383)، «نظام اداری ایران در دوره­­ی خوارزمشاهیان»، پایان نامه­ی دکتری، تبریز، دانشگاه تبریز.
  14. خلعتبری، اللهیار، شرفی، محبوبه(1380)، تاریخ خوارزمشاهیان، تهران: سمت.
  15. خوارزمی‌، محمد،(1895م)، مفاتیح‌ العلوم، به‌ کوشش‌ فان‌ فلوتن‌، لیدن‌: ۱۸۹۵م.
  16. راوندی، محمدبن علی بن سلیمان(1363)، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، تصحیح محمد اقبال، تهران: علمی.
  17. رضوی، سید ابوالفضل؛ خسروبیگی، هوشنگ؛ سلیمانی، علی(1395)،« جایگاه سیاسی امارت در همگرایی جامعه و حکومت ایرانی در دوره­ی اسلامی»، تاریخ اسلام، تابستان، سال هفدهم، شماره 2.
  18. زمخشری‌، محمود،(1404ق)، اساس‌ البلاغة، بیروت‌.
  19. شیخ نوری، محمد امیر؛ خسروبیگی، هوشنگ(1383)، «نگاهی به تشکیلات اداری ایران در دوره­ی خوارزمشاهیان»، پیک نور، تابستان، شماره 6.
  20. فقیر رونقی، مهرداد،(1388)، «بارزترین علل فروپاشی سلسله­ی سلجوقی»، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه پیام نور.
  21. قفس­اوغلی، ابراهیم(1367)، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، تهران: گستره.
  22. کلوزنر، کارلا(1381)، دیوانسالاری در عهد سلجوقی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
  23. لمبتون، آن، ک، س(1372)، تداوم و تحول در تاریخ میانه­ی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نی.
  24. ـــــــــــــــــ،(1385)، سیری در تاریخ بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
  25. منتجب الدین بدیع، علی بن احمد،(1329)، کتاب عتبة الکتبة: مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران: شرکت سهامی.
  26. منشی کرمانی، ناصر الدین،(1364) نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، تهران: اطلاعات.
  27. منصوری، علی،(1394)، «تعاملات و تقابلات امارت و وزارت در عهد ایلخانان (736-656 ه)»، پایان نامه­ی دکتری، تهران، دانشگاه خوارزمی.
  28. نخجوانی، محمد بن هندوشاه(1343)، تجارب السلف، تصحیح اقبال، تهران: طهوری.
  29. نسوی، شهاب­الدین (1365)، سیرت جلال­الدین منکبرنی، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: علمی فرهنگی.
  30. نورالدین منشی،(1381)، وسائل الرسائل و دلائل الفضائل، به کوشش رضا سمیع زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  31. وطواط، رشیدالدین،(1338)، نامه­های رشیدالدین، به تصحیح قاسم تویسرکانی، تهران: دانشگاه تهران.
  32. ولی زاده، عزت،(1391)، «امارت و امیران در عهد سلجوقیان و خوارزمشاهیان ( با تأکید بر نقش سیاسی، اجتماعی و اقتصادی امیران)»، پایان نامه کارشناسی ارشد، اهواز، دانشگاه شهید چمران.
  33. همدانی، رشیدالدین فضل الله،(1373)،جامع‌التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفوی موسوی، تهران: البرز.
  34. یوسفی­فر، شهرام؛اصغری،بهزاد(1392)« بررسی تأثیر پایگاه اجتماعی، سیاسی امرای نظامی سلجوقی در گرایش­های سیاسی امرا»، پژوهش­نامه­ی تاریخ اجتماعی و اقتصادی، بهار و تابستان، سال دوم، شماره اول.