پیشینه تاریخی ایرانیان در حکمرانی آب: بررسی موردی کَستبَزود/دیوان الماء

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری ایران شناسی از دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر بنیاد ایران شناسی. تهران. ایران

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی. دانشگاه شهید بهشتی. تهران. ایران

10.22034/skh.2024.18380.1513

چکیده

ایران از جمله سرزمین‌هایی است که از دیرباز با کمبود آب و به‌ناچار مسئله مدیریت بهینه و هوشمند منابع آبی سطحی و زیرسطحی روبه‌رو بوده است. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که ایرانیان، دست‌کم از دوران حکمرانی ساسانیان(حک:224-651 م)، با پی‌ریزی سازمانی به نام کَستبَزود/ کَستفُزود/ کاست افزود (کاهش و افزونی)، آب را هم راستا با نظام تولید کشاورزی و سازمانی مالی حکومت خود، فهم کرده و استخراج، نگاهداشت و بهره‌برداری از آن را بنابر الگوهای مشخص‌شده در این سازمان، مدیریت کرده‌اند. کستبزود به‌مثابه بخشی از دیوان خراج، با مدیریتی مشخص و کارکنانی با وظایفی معین، تمامی امور مربوط به مدیریت آب را برعهده داشت و میزان خراج افراد را به نسبت میزان و نحوه بهره‌مندی آنان از آب‌های سطحی یا زیر‌سطحی می‌سنجید. بدین ترتیب، مدیریت و حکمرانی منابع آبی جزو مأموریت‌های رسمی و اصلی حکومت قرار گرفته بود. نظام کستبزود، پس از اسلام نیز به عناوین گوناگون «دیوان‌ الماء»، «دیوان‌ النهر» و ... به حیات خویش ادامه داد. پژوهش حاضر که با بهره‌گیری از روش زمینه‌شناسی تاریخی انجام شده، نشان می‌دهد تداوم این سازوکار از سوی حکومت‌های گوناگون، برای چند قرن پیاپی، عملاً سنتی دیرپا را در حکمرانی آب از سوی ایرانیان پی‌ریزی کرده که در بررسی‌های امروزین مدیریت و تاریخ آب هم اهمیتی بسزا دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The historical background of Iranians in water governance: a case study of Kastbazod/Divan al-Ma'a

نویسندگان [English]

  • Faezeh aghighi 1
  • abbas ahmadvand 2
1 PhD in Iranology from Shahid Beheshti University and researcher of Iranology Foundation. Tehran. Iran
2 Associate professor, department of Islamic history and civilization, Shahid Beheshti university, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Iran is one of the lands that has been faced with water shortage for a long time and the problem of optimal and intelligent
management of surface and subsurface water resources. Historical reports show that Iranians, at least from the Sassanid era (Haq: 224-651 AD), with the foundation of an organization called Kastbazod / Kastfozod / Caste Add (decrease and increase), water in line with the agricultural production system and the financial organization of the government. They have understood and managed its extraction, maintenance and exploitation according to the patterns specified in this organization. Kastbazod As a part of Diwan Kharaj, with specific management and employees with certain duties, Kastabzod was in charge of all matters related to water management and measures the amount of tribute to people in proportion to the amount and how they benefit from surface or subsurface water. In this way, the management and governance of water resources was included among the official and main missions of the government. Soon, after Islam, the system continued to exist under the various titles of "Diwan al-Ma'a", "Diwan al-Nahar" and... The current research, which was carried out using the historical context method, shows that the continuation of this mechanism by various governments, for several centuries in a row, has actually established a long-standing tradition in water governance by Iranians, which is of great importance in today's studies of water management and history. has it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kastbazod. Diwan e Ab. The Sasanian. Iran

مراجع

  1. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم(1963م). عیون الاخبار، قاهره، دارالکتب، ج1.
  2. ابوسعید عبدالحی گردیزی(1363). تاریخ گردیزی، به تصحیح و مقابله عبدالحی حبیبی، بی جا: دنیای کتاب، چ سوم
  3. ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی(1361)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه دکتر علینقی منزوی، شرکت مولفان و مترجمان ایران، 2 جلد.
  4. ابی عبدالله محمد بن احمد بن یوسف الخوارزمی کاتب، مفاتیح‌العلوم، بی‌نا.
  5. اسماعیلی، پوریا؛ عادل‌فر، باقرعلی(1387)، «نظام آبیاری ایران در روزگار ساسانیان»، فصلنامة تاریخ، سال سوم، شماره هشتم، صص 9- 22.
  6. بارتولد، و.و. آبیاری در ترکستان، ترجمه کریم کشاورز، 1350، تهران: دانشگاه تهران.
  7. بریان، پیر،(1380) امپراتوری هخامنشی، ترجمه ناهید فروغان ،نشر قطره و نشر فرزان روز، ج2.
  8. حافظ ابرو(1370). جغرافیای تاریخی خراسان، تصحیح غلامرضا ورهرام، تهران، اطلاعات.
  9. حدودالعالم من المغرب و المشرق(1362)، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری.
  10. حسن بن محمد قمی(1385). تاریخ قم، ترجمه تاج‌الدین حسن عبدالملک قمی، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، گنجینه جهانی مخطوطات اسلامی.
  11. حسینی ابری، حسن(1361)، بررسی اجمالی طومار شیخ بهائی، دانشگاه اصفهان.
  12. رائد، محمدحامد(2022)، دیوان الماء فی العصر العباسی، مجلة الدراسات التربویة و العلمیة، الجامعة العراقیة، سال 4، شماره 20.
  13. رحمتی، محمدرضا(1379)،«نظام آبیاری سواد و سقوط ساسانیان»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر 68، صص 291-303.
  14. رضا، عنایت‌الله، غلامرضا کورس، محمدعلی امام شوشتری و علی اکبر انتظامی، آب و فن آبیاری در ایران باستان، تهران.
  15. رضایی شیرازی، فاطمه(1391)،«نظام آبیاری در خراسان عهد سامانی»، فصلنامه مسکویه، سال 7، شماره 20، صص 99-114.
  16. سجادی، صادق(1393)، «دیوانسالاری ایرانی به روزگار اسلام تا پایان عصر اول عباسی»، تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، ص 290-247.
  17. سراج، محسن و شهرام یوسفی‌فر(1396)، «نقش حکومتها در ایجاد شبکه های آبرسانی در گستره خلافت شرقی تا حمله مغول» ،تاریخ ایران، شماره 22،تابستان و پائیز.
  18. سیدی، مهدی، سیدی، نادره و محمدرضا آشتیانی(1386)، جغرافیای تاریخی مرو، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
  19. شهرستان‌های ایرانشهر(1388)، با آوانویسی، ترجمه فارسی و یادداشت‌ها از تورج دریایی، مترجم شهران جلیلیان، تهران، توس.
  20. شهیدی پاک، محمد رضا(1391).«تاریخ دیوان آب و موسسات کشاورزی در قرون وسطی در نمونه قم و مرو»، در  همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب.
  21. صفی‌نژاد، جواد(1396). کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره گیری از آن، {برای وزارت نیرو}، تهران، موسسه فرهنگی هنری پویه مهر اشراق.
  22. عماد مهدی حسن(2017). «وسائل‌الإرواء خلال العصر العباسی من خلال صور المخطوطات العربیة الإسلامیة»، مجلة مرکز بابل للدراسات الإنسانیة، سال 7، شماره 2.
  23. عهد اردشیر(1348)، پژوهنده عربی استاد احسان عباس، برگرداننده به فارسی س. محمد علی امام شوشتری، تهران، انجمن آثار ملی.
  24. فرخ مرد بهرامان(1391)، مادیان هزار دادستان، گردآوری فرخ مرد بهرامان، پژوهش سعید عریان، تهران، نشر علمی.
  25. فروغی، محمد حسن (1401)، «طومار شیخ بهائی»، در دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، جلد 31.
  26. فلحی غانم فنداوی، علی(1434/2013). مفردات الماء فی الشعر العباسی(200ق.-350ق.)، دراسة موضوعیة فنیة، رسالة الماجستر، جامعة البصرة.
  27. محمدی ملایری، محمد(1375)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، دل ایرانشهر(بخش نخست)، تهران، توس، جلد2.
  28. محمدی ملایری، محمد(1382)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، نظام دیوانی ساسانی در دولت خلفا، تهران، توس، جلد 5.
  29. مسعودی، علی بن حسین(1991م)، مروج الذهب و معادن‌الجوهر، تحقیق عبدالامیر مهنّا، بیروت، منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج1.
  30. نامه تنسر به گشنسب(1354)، به تصحیح مجتبی مینوی، چاپ دوم. تهران، خوارزمی.
  31. نوحه خوان، حامد (1399) ، دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان(نگاهی به سرگذشت نظام دیوانی ایران بعد از سقوط ساسانیان)، تهران، ندای تاریخ.
  32. نهایة الإرب فی اخبارالفرس و العرب(1375)، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  33. نیستن، هانس یورگ و پیتر هانیه، تاریخ مختصر میان‌رودان: از بین النهرین باستان تا عراق امروز، ترجمه کامیار عبدی، تهران، ندای تاریخ 1400 ، چاپ دوم.
  34. وزنه یحیی بن حمزه(2007). مدینه مرو السلاجقه حتی عصر سنجر، قاهره، مکتبه‌الثقافة الدینیة
  35. یحیایی، علی(1390)،«آب و آبیاری در عهد آل بویه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 165.
  36. Spooner‌(1982), “ĀBYĀRĪ,” Encyclopaedia Iranica, Online Edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/abyari-irrigation-in-iran
  37. Bartholonae,Christian(1922), zum, Sasanidschen Recht,IV, Carl Winters Universitätsbuchhandlung, Heidelberg.
  38. Christensen,Arthur(1936),L’Iran Sous Les Sassanides, Copenhagueu:Levin and Munksgaard.Ejnar Munksgaard..
  39. Daryaee,Touraj(2009),Sasanian Persia The Rise and Fall of an Empire, London and NewYork: I.B.Tauris and Co Ltd.
  40. Iranian History,The Oxford handbook(2012), Edited by Touraj Daryaee,NewYork: Oxford university press.
  41. Lambton,Ann K.S(1953), LANDLORD AND PEASANT IN PERSIA, London NewYork Toronto: Oxford university press.
  42. Le Strange,Guy(1905), The Lands of the Eastern Caliphate Mesopotamia, Persia and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur, Cambridge University press.
  43. Masoud Saatsaz1 and Aboulfazl Rezaie(2021),” Water Resources Management, Technology, and Culture in Ancient Iran”, Hydrology and earth system seicneces, vol.173.
  44. Morony,m(1982).”continuity and change in the administrative Geography of late Sasanian and early islamical-Iraq”.Iran,vol.20.pp1-49
  45. Raygani, Ibrahim." Water supply system during the Sassanid dynasty and Islamic era of Arjan City". Adab al-Kufa. 1, no. 34, pp.33-50.
  46. Soroush, Mehrnoush (2015), “Irrigation in Khuzistan after the Sasanians: Continuity, Decline, or Transformation?”,The long seventh century countinuity or dis countinuity.pp 269-290.
نشریه سخن تاریخ
دوره 18، شماره 46 - شماره پیاپی 46
دوره 18، شماره 46، تابستان 1403
شهریور 1403
صفحه 79-100

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار