کاربرد عبارت «اهل‌بیت» در جاهلیت با تاکید بر بحث از نهادینه سازی انگاره «خاندان محترم»

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌پژوه د کتری تاریخ اهل بیت(ع) گروه تاریخ اهل بیت(ع) مجتمع تاریخ سیره و تمدن اسلامی، جامعه المصطفی العالمیه، افغانستان.

2 گروه تاریخ اهل بیت، مجتمع تاریخ سیره و تمدن اسلامی، جامعه المصطفی(ص) العالمیه، قم، ایران.

3 گروه تاریخ اهل بیت(ع)، مجتمع تاریخ سیره و تمدن اسلامی، جامعه المصطفی(ص) العالمیه، قم، ایران.

10.22034/skh.2025.21118.1624

چکیده

در فرهنگ عرب جاهلی، واژگان و عبارات مرتبط با «بیت» نقشی فراتر از معناهای مکانی ایفا می‌کردند و در پیوند با ساختار قبیله‌ای و روابط خویشاوندی، دلالت‌های هویتی و اجتماعی می‌یافتند. عبارت «اهل‌بیت» گرچه در جاهلیت به شکل مصطلح و تثبیت شده‌ای مانند دوره اسلامی به کار نمی‌رفت، اما همان کاربردهای اولیه و بعضا بسیط از آن عبارت نیز نیاز به پژوهش تاریخی دارد. سؤال اصلی این پژوهش آن است که: عبارت یا مفهوم «اهل‌بیت» در دوره جاهلی چگونه به کار می‌رفته و آیا این مفهوم نقش نمادینی در تثبیت منزلت اجتماعی برخی خاندان‌ها داشته است؟ روش تحقیق این مقاله، توصیفی‌ـ‌تحلیلی است و با بهره‌گیری از منابع ادبی مانند اشعار جاهلی، آثار تاریخی، متون انساب و واژه‌نامه‌های مرتبط انجام شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که عرب جاهلی گرچه همیشه از تعبیر لفظی «اهل‌بیت» استفاده نمی‌کرد، اما در زبان و ذهنیت خود، انگاره‌ای در جهت اهتمام به برخی از خاندان‌های برتر را می‌پروراند. این مفهوم در آغاز بیشتر جنبه خونی و قبیله‌ای داشت، اما در سیر تحولی تدریجی، به عنصری در ساختار منزلت اجتماعی و گاه فرهنگی بدل شد؛ عنصری که بعدها در فضای وحیانی اسلام، معنایی جدید و دینی پیدا کرد. از این رو، بررسی تحولات مفهومیِ «اهل‌بیت» از جاهلیت تا صدر اسلام، در فهم جایگاه اهل‌بیت پیامبر(ص) نقش مهمی ایفا می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Use of the Term "Ahl al-Bayt" During the Jahiliyyah, with Emphasis on Institutionalizing the Concept of the "Honored Clan"

نویسندگان [English]

  • Roohollah Samadi 1
  • nematullah safari forooshani 2
  • hosein abdolmohammadi 3
1 PhD student, History of Ahl al-Bayt (AS), Al-Mustafa Al-Alamiyah Society، Afghanistan
2 Ahl al-Bayt History Group, Islamic Civilization and History Complex, Al-Mustafi (PBUH) Al-Alamiya University, Qom, Iran.
3 History Department of Ahl al-Bayt (AS), Higher Education Complex of History, Sira and Islamic Civilization of Al-Mustafa (PBUH) Al-Alamiya University, Qom, Iran
چکیده [English]

In the culture of pre-Islamic Arabia, terms and expressions related to "bayt" (household) carried meanings beyond mere spatial references. Within the framework of tribal structures and kinship relations, these terms acquired significant identity-based and social connotations. Although the expression Ahl al-Bayt was not employed during the Jahiliyyah in the established, technical sense it later assumed in the Islamic period, its early, and sometimes basic, usages warrant careful historical investigation.
The main research question of this study is: How was the expression or concept of "Ahl al-Bayt" employed during the Jahiliyyah, and did it play a symbolic role in consolidating the social status of certain clans?
The research methodology is descriptive-analytical, utilizing literary sources such as pre-Islamic poetry, historical works, genealogical texts, and relevant lexicons.
The findings reveal that although the Arabs of the Jahiliyyah did not always use the literal phrase Ahl al-Bayt, they nonetheless cultivated, in both their language and mindset, a notion emphasizing the importance of certain distinguished families. Initially, this concept was primarily based on blood ties and tribal affiliations, but over time it evolved into an element within the broader structure of social — and sometimes cultural — status. Later, in the context of Islamic revelation, this notion acquired a new and religious dimension.
Thus, examining the conceptual transformations of Ahl al-Bayt from the Jahiliyyah to the early Islamic period plays a crucial role in understanding the status of the Prophet’s Ahl al-Bayt (peace be upon him).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ahl al-Bayt
  • Jahiliyyah
  • Tribal System
  • Concept of the "Honored Clan"
  • Quraysh
  1. قرآن کریم، ترجمه حسین انصاریان، قم، نشر اسوه، 1383شـ

    1. آذرنوش، آذرتاش، دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی؛ مدخل «آل، خانواده»، تهران، بنیاد دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، 1398شـ
    2. آزادی نژاد، فاطمه. دانشنامه حج و حرمین شریفین؛ مدخل «بیت العتیق»، تهران، پژوهشکده حج و زیارت، 1392شـ
    3. آیتی، عبدالمحمد. معلقات سبع، تهران، نشر سروش، 1387شـ
    4. آیینه‌وند، صادق؛ باصری، وحید. «بررسی سنت منافره درجاهلیت و بازتولید و پیامدهای آن دردوران اسلامی»، نشریه مطالعات تاریخ اسلام، شماره18، پاییز1392شـ
    5. ابن‌اسحاق، محمد. سیرۀ إبن‌إسحاق، بیروت، دار الفکر، 1398هـ
    6. ابن‌درید، ابوبکر. الإشتقاق، بیروت، دار الجیل، 1411هـ
    7. ابن‌سعد، ابوعبدالله محمد. الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، 1410هـ
    8. ابن‌منظور، جمال الدین. لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414هـ
    9. احمدی، محمد ابراهیم. «اهل‌بیت؛ رویش‌ها و ریزش‌ها»، نشریه فرهنگ کوثر، شماره86، تابستان1390شـ
    10. بغدادی، محمد بن حبیب. المنمق فی أخبار قریش، بیروت، عالم الکتب، 1405هـ
    11. بلاذری، احمد بن یحیی. أنساب الأشراف، بیروت، دار الفکر، 1417هـ
    12. بیات، علی. دانشنامه جهان اسلام؛ مدخل «حُمس»، تهران، بنیاد دائرۀ‌المعارف اسلامی، 1393شـ
    13. تقوی، هدیه. «تفاوت قشر بندی اجتماعی درمناطق شمالی و جنوبی جزیرۀ العرب و منطقه حجاز درآستانه ظهور اسلام»، نشریه تاریخ اسلام، شماره68، زمستان1395شـ
    14. حسن‌زاده، حسن علی. پایان نامه فوق لیسانس با عنوان «ساختار قدرت درسرزمین حجاز درعصر جاهلیت»، دانشگاه تربیت مدرس، خرداد 1388شـ
    15. رفیعی، علی. دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی؛ مدخل «اهل‌بیت»، تهران، بنیاد دائرۀ‌المعارف اسلامی، 1399شـ
    16. الزوزنی، ابوعبدالله. شرح معلقات السبع، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1423هـ
    17. سایری، سلیمه. رساله دکتری با عنوان «تطور مفهوم اهل‌البیت درمتون دینی از قرن اول تا هفتم هجری»، دانشگاه ادیان و مذاهب، بهمن 1399شـ
    18. سایری، سلیمه و دیگران. «تطور تاریخی مفهوم اهل‌البیت از قرن اول تا هفتم هجری»، نشریه پژوهش‌نامه امامیه، شماره16، پاییز و زمستان1401شـ
    19. صفری فروشانی، نعمت الله. مکه دربستر تاریخ، قم، نشر مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386شـ
    20. ضیف، شوقی. تاریخ الأدب العربی، قم، نشر ذوی القربی، 1428هـ
    21. طبری، محمد بن جریر. تاریخ الرسل و الملوک، بیروت، دار التراث، 1387هـ
    22. جامع البیان فی تأویل القرآن، بیروت، موسسۀ الرسالۀ، 1420هـ
    23. علی، جواد. المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، بیروت، دار العلم للملایین، 1970مـ
    24. فیروزآبادی، مجدالدین. بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، قاهره، لجنۀ إحیاء التراث الإسلامی، 1416هـ
    25. فیومی المقری، احمد بن محمد. المصباح المنیر، بیروت، المکتبۀ العصریۀ، 1418هـ
    26. کلبی، هشام بن سائب. جمهرۀ النسب، بیروت، نشر عالم الکتب، بی‌تا
    27. کیخا، محمد رضا. «مصداق شناسی اهل‌بیت درقرآن و سنت»، نشریه الهیات و حقوق اسلامی، شماره2، پاییز و زمستان1384شـ
    28. مادلونگ، ویلفرد. جانشینی حضرت محمد؛ پژوهشی پیرامون خلافت نخستین، ترجمه احمد نمایی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1385شـ
    29. محمدی، مسلم؛ رضایی هفتادر، حسن؛ رحیمی ثابت، زینب. «بازخوانی انتقادی رویکرد استشراقی به مفهوم شناسی اهل‌بیت»، نشریه اندیشه نوین دینی، شماره45، تابستان1395شـ
    30. مرتضی عاملی، سید جعفر. أهل بیت فی آیۀ التطهیر: دراسۀ و تحلیل، بیروت، مرکز الإسلامی للدراسات، 1423هـ
    31. معرفت، محمد هادی. دانشنامه جهان اسلام؛ مدخل «بیت المعمور»، تهران، بنیاد دائرۀ‌المعارف اسلامی، 1393شـ
    32. مفید، محمد بن محمد بن نعمان. الإرشاد فی معرفۀ حجج الله علی العباد، قم، نشر کنگره شیخ مفید، 1413هـ
    33. ملک محمدی، مهدی. دانشنامه حج و حرمین شریفین؛ مدخل «اهل‌بیت خاندان معصوم پیامبر»، قم، نشر مشعر، 1392شـ

    مونس، حسین. تاریخ قریش، جدّه، دار السعودیۀ، 1408هـ