جایگاه ابن ‌فقیه در دیدگاه‌ اقتصادی جغرافیانگاران مسلمان سدۀ سوم و چهارم هجری

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

2 دانش‌آموخته دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه تبریز

10.22034/skh.2019.4928

چکیده

سده سوم هجری از نظر نگارش آثار و شکل‌گیری مکاتب جغرافیایی از مقاطع مهم به شمار می‌رود. توجه به مسائل اقتصادی، شیوه معیشت و تولیدات خاص هر منطقه، یکی از مشخصه‌های مهم آثار این دوره به‌ویژه ابن ‌فقیه است. ابن ‌فقیه در اثر خود ضمن معرفی کالاها و تولیدات ‌خاص هر منطقه، دیدگاه‌هایی را در مورد این تولیدات بیان کرده است. وی به دیدگاه‌های مطرح‌شده جغرافیا نگاران ادوار گذشته در حوزه مسائل اقتصادی نظم داده و در نوع نگارش آثار جغرافیایی و شیوه پرداخت به مقوله اقتصاد و تولیدات هر منطقه در سده چهارم اثر گزارده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با اتکا به منابع و مآخذ موجود، تلاش می­کند ضمن بیان دیدگاه اقتصادی ابن ‌فقیه، تأثیر وی بر جغرافیا نگاران سده بعدی را بررسی کند.
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که نه­تنها برخی جغرافیا نگاران سده سوم از ابن ‌فقیه اثر پذیرفته‌اند، بلکه روش و دیدگاه وی بر روش جغرافیانگاران سدۀ چهارم نیز اثرگزار بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ibn al-Faqih's Position in the Economic View of Muslim Geographers of the Third and Fourth Centuries AH

نویسندگان [English]

  • Mohammad Rezaei 1
  • Ali Asghar Chahian 2
1 Assistant Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Shahid Madani University of Azerbaijan
2 PhD student in post-Islamic Iranian history, University of Tabriz. aliasghar
چکیده [English]

The third century AH is one of the most important periods in terms of writing works and the formation of geographical ideologies. Attention to economic issues, livelihood method and specific products of each region is one of the important characteristics of the works of this period, especially Ibn al-Faqih.
Ibn al-Faqih, In his work, while introducing the goods and specific products of each region, has expressed views about these products. He has regulated the views of geographers of the past in the field of economic issues and has influenced the type of writing of geographical works and the method of paying attention to the economy and products of each region in the fourth century. The present research uses a descriptive-analytical method and by seeing available sources and references, while expressing the economic view of Ibn al-Faqih, studies his influence on the geographers of the next century. The findings of this study show that not only some third century geographers were influenced by Ibn al-Faqih, but also his method and perspective influenced the method of fourth century geographers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic geography
  • economics
  • Ibn Faqih
آهنگران، امیر و رحمتی محسن، (1395)، جغرافیای اقتصادی ارمنیه از منظر مورخان و جغرافی­نویسان مسلمان (قرن 7-1 هجری)، پژوهش‌های تاریخ ایران و اسلام، ش 19، 1395 ش، صص 100-79.
ابن ‌بلخی، فارسنامه، به سعی و اهتمام و تصحیح، گای لسترنج و رینولد آهن نیکلسون، تهران: دنیای کتاب، 1363ش.
ابن ‌رسته، احمد بن عمر، الأعلاق النفیسة و یلیه کتاب البلدان، بیروت: دار صادر، 1892 ق.
ابن ‌فقیه، احمد بن محمد بن اسحاق الهمدانی، البلدان ترجمه مختصر، چاپ اول، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.
ابن ‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، چاپ اول، تهران: اساطیر، 1381ش.
ابن ‌حوقل، محمد بن حوقل، صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، چاپ اول، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1345ش.
ابن ‌خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله، مسالک و الممالک، ترجمه سعید خاکرند، تهران: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، 1370ش.
اشکواری، محمدجعفر، عجایب­نگاری ابن ‌فقیه در کتاب البلدان، تاریخ اسلام، ش 56،1392 ش، صص 100-75.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی، 1368ش.
بارتولد، ولادیمیر، تذکره جغرافیای تاریخی ایران، حمزه سردارور، تهران: توس، 1386ش.
پرگاری، صالح و خدابخشی کاسگری، سکینه، تجارت مسلمانان و عوامل مؤثر بر رونق و توسعه آن تا پایان عصر اول عباسی، تاریخ نو، ش 19، 1396 ش، صص 184-153.
پلانهول، ژاویه، مبانی جغرافیایی تاریخ اسلام، عبدالله ناصری طاهری، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1390ش.
تشنر، فرانتس گوستاو و احمد، مقبول، تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی، ترجمه محمدحسین گنجی، عبدالحسین آذرنگ، چاپ دوم، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1375ش.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: طهوری، 1362ش.
سهراب، عجائب الأقالیم السبعة إلی نهایة العمارة، حسین قرچانلو، تهران: سوره مهر، 1373ش.
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، جلد 1، چاپ ششم، تهران: فردوسی، 1363ش.
غلامی فیروزجانی، علی، اهمیت اقتصادی ری در قرن چهارم و پنجم هجری، تاریخ‌پژوهی، ش 65، 1394ش، صص 120-105.
فیاض انوش، ابوالحسن و آذرخش، مریم، (1394)، جغرافیای اقتصادی ماوراءالنهر از منظر مورخان و جغرافی‌دانان مسلمان، رهیافت تاریخی، ش 10، 1394 ش، صص 18-1.
قدامه بن جعفر، کاتب بغدادی، الخراج، ترجمه حسین قرچانلو، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان، 1370ش.
قرچانلو، حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، جلد اول، چاپ چهارم، تهران: سمت، 1389ش.
قریشی کربن، حسن و رزاقی علی‌اکبر، (1394)، تحقیقات جدید علوم انسانی، سال اول، ش 6، 1394ش، صص 174-163.
کراچکوفسکى، ایگناتى یولیانوویچ، ‏تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی، 1379ش.
لسترنج، گی، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی، 1373ش.
لومبارد، موریس، جغرافیای تاریخی جهان اسلام در چهار قرن نخستین، عبدالله ناصری طاهری و سمیه سادات طباطبایی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1390ش.
مصاحب، غلامحسین، دایره المعارف، تهران: امیرکبیر، 1345ش.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، جلد اول و دوم، چاپ اول، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان، 1361ش.
مهلبی، حسن بن احمد، الکتاب العزیزی او المسالک و الممالک، تصحیح تیسیر خلف، دمشق: التکوین، 2006م.
نفیس، احمد، خدمات مسلمانان به جغرافیا، ترجمه حسن لاهوتی، چاپ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1367ش.
هدایتی، علی اصغر و پرگاری صالح، بررسی تطبیقی روش جغرافیایی ابن رسته در مقایسه با جغرافیدانان مکتب عراقی (با تکیه بر منابع جغرافیایی یعقوبی، ابن‌فقیه و ابن خرداذبه)، پژوهش‌های تاریخی، ش 38، 1397ش، صص 11-1.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، چاپ اول، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380ش.
یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، محمدابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب 1356ش.