روش شناسی تاریخ نگاری مسعودی در کتاب التنبیه و الاِشراف

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای رشته تاریخ اسلام- دانشگاه پیام نور قشم

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی

چکیده

هدف اصلی این نوشتار، بررسی روش‌شناسی تاریخ‌نگاری مسعودی در کتاب التنبیه و الاشراف است. این روش‌شناسی، ما را با یکی از الگوهای تاریخ‌نگاری که همانا ترکیب روش موضوعی با روش سال به سال(حولیات)، انتخاب روش مشاهده و تجربه مستقیم و اختصارنویسی در تاریخ‌نویسی است، آشنا می‌سازد.
مسعودی، اولین مورخ اسلامی است که ظهور تفکر انتقادی را در تاریخ‌نگاری اسلامی بنیان نهاد. اصولا تاریخ‌نگاری مسلمانان تا قبل از ظهور او، از ضعف گفتمان انتقادی رنج می‌برد. نوع نگرش مسعودی به منابع تاریخ‌نگاری‌اش، در دو اثر ارزشمند و به جامانده از وی یعنی مروج الذهب و التنبیه و الاشراف، سرآغاز فصل جدیدی در تاریخ‌نگاری اسلامی شد و بعدها ابن‌خلدون، نه تنها به این روش، پای‌بند بود بلکه آن را به درجه اعلایی رساند.
در نگارش کتاب التنبیه و الاشراف، اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی عصری که مسعودی در آن می‌زیست، تاثیرگذار بوده، اما شرط تام به شمار نیامده، در کنار این عامل، ذوق و قریحه نویسنده، و ذهن خلّاق وی نیز، نقشی اساسی را داشته است.

کلیدواژه‌ها


آیینه­وند، صادق(1372). پژوهش­هایی در تاریخ و ادب، تهران، اطلاعات.
ابن­تغری بردی، جمال­ الدین ابی­المحاسن یوسف(1413-1428هـ.ق). النجوم الزاهره فی ملوک المصر و القاهره، قدم له و علق علیه: محمدحسین شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج3.
ابن­حزم، علی بن احمد (1403هـ.ق=1983م). جمهره انساب العرب، لابی محمد علی بن احمدبن سعید بن حزم الاندلسی، راجع النسخه و ضبط اعلامها لجنه فی العلماء باشراف الناشر، بیروت، دارالکتب العلمیه .
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد(1414هـ.ق=1994م). مقدمه ابن خلدون، تصحیح و فهرست: ابوعبدالله السعید المندوه، بیروت، دارالکتب الثقافیه ؛ مکه مکرمه ، المکتبه التجاریه، ج1.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق(1416هـ.ق-1996م). الفهرست، وضع فهارسه احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه.
الامین­الحسینی­العاملی، محسن(1370 هـ.ق). اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ج 9 و 41.
ج 13 الحموی، یاقوت بن عبدالله (1400هـ.ق). معجم الادباء، بیروت، دارالفکر، 
النجاشی، ابوالعباس­احمدبن­علی­بن العباس (بی­تا).  الرجال، [تهران]، مرکز نشر کتاب.
[تالیف مجموعه فی الکتاب] (بی­تا). تراث الانسانیه، قاهره ، الشرکه العربیه للطباعه و النشر و التوزیع، ج 4.
دهخدا، علی اکبر (1377).  لغت­نامه دهخدا، زیرنظر محمد معین، جعفرشهیدی، [ویرایش3]، تهران، دانشگاه تهران، موسسه لغت نامه دهخدا، ج 13.
دینوری، احمد بن داود (1371). اخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشرنی.
روزنتال،فرانتس(1365). تاریخ­نگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ج1.
سزگین، فواد (1379). تاریخ­نگارش­های عربی، ترجمه و تدوین و آماده سازی موسسه نشر فهرستگان با همکاری خانه کتاب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ج1.
طوسی، محمدبن حسن (1383- 1389). تفسیرالتبیان، تحقیق و تصحیح احمد حبیب قصیر العاملی، بیروت، موسسه الاعلمی، ج1.
قهپائی، عنایت الله بن علی(1384- 1387هـ.ق). مجمع الرّجال الحاوی لذکر المترجمین فی الاصول الخمسه الرجالیه، صححه و علیه ضیاء الدین العلّامه الاصفهانی، اصفهان، مطبعه روشن، ج4.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ (1957م). تاریخ الادب الجغرافی العربی، عرّبه صلاح الدین عثمان هاشم، راجعه ایغور بلیایف، القاهره، لجنه التالیف و الترجمه و النشر.
کردعلی، محمد (1370هـ.ق). کنوز الاجداد، دمشق، مطبعه الترقی.
مدرس تبریزی، محمدعلی(1346). ریحانه الادب، تبریز، کتابفروشی­خیام .
مسعودی، ابی الحسن علی بن الحسین بن علی (1357هـ.ق- 1938م). التنبیه و الاشراف، به تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، بغداد، مکتبه المثنی المکتبه التاریخیه.
(1365). التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، علمی و فرهنگی.
(1384هـ.ق). مروج الذهب و معادن الجوهر، به تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، [ویرایش4]، قاهره، مکتبه التجاریه الکبری، ج1 و 2.
 (1370).  مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ج1 و 2.
مصطفی، شاکر(1993). التاریخ العربی و المورخون: دراسه فی تطور علم التاریخ و معرفه رجاله فی الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین، ج2.
نصر، حسین(1386). علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
وهیبه، عبدالفتاح محمد(1415هـ.ق). جغرافیه المسعودی بین النظریه و الواقع: من الادب الجغرافی فی التراث العربی، اسکندریه، منشاه المعارف.